کارایی و اثربخشی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران: بر اساس راهبرد تنوع

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري کارایی و اثربخشی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران: بر اساس راهبرد تنوع میثم دعائی دکتری مدیریت مالی و کارشناس مرکز پژوهش توسعه و مطالعات اسالمی سازمان بورس و اوراق بهادار )نویسنده مسئول( doaei.m@seo.ir بابوشکا شاوزیپور کارشناس ارشد ریاضی کاربردی دانشگاه آزاد اسالمی واحد مشهد گروه ریاضی مشهد ایران. مهدی زمانی سبزی دانشجوی دکتری مدیریت مالی و کارشناس مدیریت نظارت بر بورسها سازمان بورس و اوراق بهادار تاریخ دریافت: 49/7/81 تاریخ پذیرش: 49/4/32 چکیده در دهۀ اخیر تنوعسازی شرکتی موضوعی چالشبرانگیز در میان مدیران شرکتها بوده است. تنوع سازی موضوعی حیاتی بر کارایی و باألخص مؤثر بر محاسبه عملکرد مالی شرکت است. در ادبیات موضوع تحقیق در جهان چندین پژوهش با عنوان بررسی رابطه میان تنوع سازی و عملکرد مالی وجود دارد. اما اجماعی بر اینکه آیا شرکتهای متنوع کاراتر از شرکتهای متمرکزند یا بلعکس وجود ندارد. در این تحقیق شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران بررسی شدهاند بطوریکه کارایی این شرکتها به روش تحلیل پوششی دادهها محاسبه شده و مدل ریاضی پیشنهادی برای بهبود کارایی شرکتهای ناکارا ارائهشده است. نهایتا شاخص بهرهوری مالم کوئیست و تحلیل آن برای شرکتهای مذکور آورده شده است. واژههای كلیدی: مالمکوئیست. تنوع محصول تنوع بینالمللی کارایی اثربخشی تحلیل پوششی دادهها و اندیس 222

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران 1- مقدمه اخیرا تنوعسازی به موضوع بحثبرانگیز در دنیای کسبوکار کنونی تبدیلشده است )2011 Ortiz,.)Cernas این پدیده اثر نامشخصی بر عملکرد مالی شرکتها دارد و توافقی بر این موضوع که آیا شرکتهای متنوع کاراتر از شرکتهای متمرکزند یا بلعکس وجود ندارد. در واقع محققین تنوع سازی را ورود یک شرکت به حوزهای جدید 2005( Rosa, )Iacobucci and یا صنعتی جدید 1979( Berry, )Jacquemin and یا بخشی جدید.(Montgomery, 1994( یا کسبوکار جدید تعریف کردهاند )Denis et al., 1999( بعالوه طبق نظر آنسوف )8497( تنوعسازی شرکتی شامل دو نوع تنوع سازی میشود یکی تنوع محصول و دیگری تنوع بینالمللی )جغرافیایی(. تنوع محصول بدان معنی است که شرکت بیش از یک نوع محصول تولید نماید و تنوعسازی بینالمللی یعنی شرکت در بازارهای خارجی نیز فعال باشد )2007 al.,.)hitt et دعائی و همکاران )3183( مهمترین نظریههای مرتبط با دالیل انتخاب راهبرد تنوع توسط مدیران شرکت را بیان کرده است. نظریه توجه به منابع (1959 (Penrose, و نظریه قدرت بازار (1955 (Edwards, اثر مثبت تنوع- سازی روی عملکرد مالی شرکت را بیان میکند در حالیکه نظریه نمایندگی (1976 Meckling, (Jensen & و نظریه جریان نقد آزاد (1986 (Jensen, اثر منفی تنوعسازی را روی عملکرد مالی شرکت ارائه داده است. همچنین مزایا و معایبی برای این راهبرد ارائهشده است. ازجمله مزایای تنوعسازی میتوان به همافزایی ایجادشده از طریق صرفهجویی در مقیاس صرفهجویی در اندازه و افزایش سهم بازار اشاره کرد Amit and ( (1988).)Livat همچنین ایجاد انحصار کاهش ریسک و استفاده بهینه از منابع از دیگر مزیتهای تنوعسازی است (1994.(Montgomery, باوجود این مزایا ممکن است بکارگیری راهبرد تنوع محصول و بینالمللی باعث کاهش عملکرد شرکت شود. احتمال دارد مدیران این راهبرد به دلیل کاهش ریسک اخراج و دریافت پاداش زیاد بکار گیرند که نتیجه معکوسی در عملکرد مالی دارد & Song,.H) Kim, Hoskisson, & Wan, ;2004 Seth, (2000.Pettit, لذا زمانی که راهبرد تنوع توسط مدیر انتخاب میشود باید نظارت بیشتری توسط سهامداران اعمال شود )2007 Wang,.)Chang & همچنین ورود به بازارهای جدید به دلیل ناآشنایی با فرهنگ منطقه و قوانین کشور ممکن است با شکست مواجه شود. لذا معموال باال بردن میزان درجه تنوع اثر منفی بر عملکرد مالی شرکت گذاشته است (2005 Chan-Olmsted,.(Jung & با توجه به تحقیقات قبلی مسئله اصلی این است که این نوع راهبرد اثر یکسانی در بازارهای مختلف ندارد. بدین معنی که پیادهسازی استراتژی تنوعسازی در بعضی کشورها اثر مثبت و در بعضی اثر منفی بر عملکرد مالی و کارایی آنها گذاشته است. لذا در این تحقیق سعی شده است تا تأثیر اعمال همزمان هر دو نوع تنوعسازی بحث شده در باال یعنی تنوع محصول و تنوع بینالمللی بر کارایی و اثربخشی شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران مورد بررسی قرار گیرد. نتایج حاصل از این تحقیق میتواند منجر به یافتن پاسخی برای این مسئله در این بازار و بازارهای مشابه باشد. همچنین الگوریتم بکار گرفتهشده در این مطالعه میتواند بهعنوان الگو در سایر بازارها نیز مورد آزمایش قرار گیرد. عالوه بر این این مقاله مسیر دستیابی به کارایی بیشتر را برای شرکتهای ناکارا مشخص میکند که میتواند نقش پررنگی در تصمیمگیریهای آتی آنها ایفا کند. 292

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي این مقاله شامل بخشهای زیر است. در بخش اول به پیشینه تحقیق اشارهشده است. بخش بعدی به معرفی مفهوم تنوع میپردازد. بخش سوم بهطور مختصر مدلهای تجزیهوتحلیل اساسی در تحلیل پوششی دادهها را تشریح میکند. بخش چهارم مختصری در مورد اندیس بهرهوری مالمکوئیست و روابط آن اشاره میکند. روش تحقیق و جزئیات آن در بخش پنجم بیانشده و یافتههای تحقیق به همراه تحلیلها در بخش ششم نگارش شده است. در بخش پایانی نیز نتیجهگیری و پیشنهادهایی برای پژوهشهای آتی ارائهشده است. 2- مبانی نظری و مروری بر پیشینه پژوهش روش تحلیل پوششی دادهها در سالهای اخیر بهعنوان ابزاری با دقت تخمین باال و تحلیلپذیر برای محاسبۀ عملکرد شرکت تبدیلشده است )2011 al.,.)cooper et این روش توسط محققین در اواسط دهه 41 میالدی در حوزه مالی بکار گرفته شد ( Yeh, Chalos and Cherian, 1995; Thore et al., 1994; Worthington, 1998; 1996(. آنها نسبتهای مالی را بهعنوان داده ورودی و خروجی بر اساس اهداف پژوهشی خود بکار بردند. بعضی از محققین نشان دادند که روش تحلیل پوششی دادهها واقعیتر از تحلیل به روش نسبتهای تاریخی است )2003 al.,.)feroz et دوزاکین متغیرهای مربوط را بهعنوان دادهای ورودی و خروجی در روشی توسعهیافته در تحلیل پوششی دادهها بکار گرفت و بدینوسیله عملکرد 911 شرکت صنعتی ترکیه را تخمین زد )3117(. مالهوترا )3111( در پژوهشی یافت که رویکرد تحلیل پوششی دادهها دارای مزایای متعددی نسبت به صورتهای مالی تاریخی است. در پژوهشی دیگر مارکاریتز و سیالکی )3181( بهوسیلۀ روش تحلیل پوششی دادهها رابطۀ بین ساختار سرمایه و کارایی را در شرکتهای تولیدی فرانسوی آزمودند. آنها یافتند که شرکتهای با کارایی بیشتر اهرم مالی باالتری دارند. مت نور و همکاران )3112( با بهکارگیری روش تحلیل پوششی دادهها ثابت کردند که هیچ تفاوتی در کارایی و عملکرد مالی 81 بانک اصلی مالزی در قبل و بعد از دوره ادغام آنها وجود ندارد. از طرفی صوفیان )3114( کارایی صنعت بانکداری در مالزی را در سال 8447 بررسی کرد. وی در این پژوهش درجۀ باالیی از ناکارایی را در یک سال پس از بحران مالی در آسیا یافت. عالوه بر این صوفیان و حبیب- اله )3114( در حوزه صنعت بانکداری یافتند که بانک ادغام کننده دارای متوسط هزینه کارایی بیشتری بعد از فرآیند ادغام است. طاهر و همکاران )3114( کارایی را برای بانکهای داخل و خارج از مالزی ارزیابی کردند. آنها نتیجه گرفتند که بانکهای داخلی دارای کارایی بهمراتب بیشتری نسبت به بانکهای خارجی هستند. همچنین برای محاسبه کارایی مالی بنگاههای کوچک و متوسط در مالزی روش تحلیل پوششی دادهها استفادهشده است. هوی و همکاران )3114( روش تحلیل پوششی دادهها را در سال 3117 برای 8197 بنگاههای کوچک و متوسط در کداه پنانگ و پراک به کاربردند. آنها 31 بنگاه با 811 درصد کارایی که در کداه و پراک بودند را گزارش کردند. آنها همچنین یافتند که کارایی مالی بهاندازه شرکت ارتباطی ندارد و اینکه بزرگ شدن شرکت بحرانیتر از خلق سودآوری در تخمین کارایی نسبی است. و نتیجتا اینکه کارایی مالی در سه منطقه جغرافیایی قابل تعمیم نیست. در ایران نیز تحقیقاتی با استفاده از تحلیل پوششی دادهها انجامشده است که در ادامه ارائه میشود: سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 295 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران اسالمی بیدگلی و کاشانی پور )8212( در پژوهشی کارایی 893 شعبۀ بانک تجارت را به سه روش تحلیل پوششی دادهها روش مرزی تصادفی و نسبتهای مالی محاسبه کردند. نتیجه پژوهش این بود که اوال کارایی محاسبهشده به سه روش با یکدیگر و با روش محاسبه کارایی توسط بانک تجارت اختالف داشته و ثانیا مدل تحلیل پوششی دادهها برای سنجش کارایی شعب بانک تجارت از دیگر روشها مناسبتر است. نفیسی و وینچه )8241( در پژوهشی کارایی مدارس دولتی و غیرانتفاعی ناحیه 3 آموزش و پرورش اصفهان طی دوره زمانی 8219-8211 را با روش مدل بندی فاکتورهای نامطلوب در تحلیل پوششی دادهها محاسبه کردند. نتیجۀ پژوهش حاکی از کاراتر بودن مدارس غیرانتفاعی نسبت به مدارس دولتی بود. خواجوی غیوری مقدم و غفاری )8214( به قصد معرفی تکنیک تحلیل پوششی دادهها بهعنوان روشی مکمل برای تحلیل سنتی نسبتهای مالی صورتهای مالی 327 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران را برای دوره زمانی 8212-8219 مورد تجزیهوتحلیل قراردادند. نسبتها و دادههای مالی 9 ورودی و 7 خروجی مدل پوششی BCC ورودی محور تکنیک مذکور را تشکیل میدادند. اجرای مدل مذکور نشان داد 23 شرکت دارای کارایی نسبی و 329 شرکت ناکارا هستند. محمدی )8212( در تحقیقی نشان داد که در میان نسبتهای نقدینگی نسبت سریع در میان نسبتهای سودآوری بازده حقوق صاحبان سهام در میان نسبتهای رشد نسبت افزایش حقوق صاحبان و در میان نسبت- های عملیاتی نسبت گردش موجودی بیشترین اهمیت را در صنعت داروسازی داشته است. وی پس از بهکارگیری شاخصهای ترکیبی بهعنوان ستاده و استفاده از یک مدل تحلیل پوششی دادههای جمعی نمره ناکارآمدی شرکتهای داروسازی را محاسبه نمود. ستایش و غیوری مقدم )8211( در پژوهشی با عنوان" تعیین ساختار بهینه سرمایه در سطح صنایع با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها" به سراغ یکی از موضوعات چالش برانگیز مدیریت مالی شرکتی یعنی تعیین ساختار سرمایه بهینه و چگونگی پیروی از تئوریهای تأمین منابع مالی رفتند. ایشان ساختار سرمایۀ 289 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران را در قالب 88 صنعت مورد بررسی قراردادند. در مرحله اول بهمنظور تعیین متغیرهای خروجی تکنیک تحلیل پوششی دادهها به بررسی رابطه بین اهرم مالی با متغیرهای مالی و غیرمالی در سطح صنایع مختلف پرداختند و متغیرهایی که با اهرم مالی دارای همبستگی معنیداری بودند را بهعنوان متغیر خروجی انتخاب کردند. نتایج حاصله بیانگر آن بود که اهرم مالی دریازده صنعت با متغیر سودآوری در شش صنعت با متغیر اندازه و در سه صنعت با متغیر نسبت داراییهای ثابت رابطه معناداری دارد. عالوه بر آن بهاستثنای صنعت کانی غیرفلزی در بقیه صنایع موردبررسی تئوری سلسله مراتبی تأیید گردید درصورتیکه تئوری توازن تنها در پنج صنعت تأیید شد. در مرحله دوم با بهرهگیری از تکنیک تحلیل پوششی دادهها ساختار بهینه سرمایه برای هر یک از شرکتها در سطح صنایع مختلف تعیین گردید. آنها به این نتیجه رسیدند که شرکتهای مورد بررسی میتوانند به اهرم مالی بهینه خود نزدیک شده با این عمل موجبات افزایش ارزش شرکت و ثروت سهامداران را فراهم نمایند. 292

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي خواجوی سلیمی فرد و ربیعه )8219( در پژوهشی بهدنبال تعیین پرتفویی از کاراترین شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران بودند. در این پژوهش از روش DEA برای رتبهبندی شرکتها از حیث درجۀ کارایی استفاده شد. در تحقیق ایشان از الگوی CCR با ماهیت ورودی و با فرم پوششی استفادهشده است. نتایج تحقیق نشان داد که از بین 41 شرکت مورد بررسی تعداد 34 شرکت که درواقع 23 درصد کل شرکتها را شامل میگردند کارا و تعداد 28 شرکت ناکارا هستند. جهانشاد پورزمانی و اژدری )8211( رابطۀ میان کارایی با بازدۀ سهام شرکتهای موجود در صنعت سیمان و معدن پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران را در بازۀ زمانی 8212-8213 بررسی کردند. ایشان ابتدا کارایی را با استفاده از مدل تحلیل پوششی دادهها محاسبه کرده و سپس با استفاده از تحلیل رگرسیون رابطۀ میان کارایی با بازده سهام را بررسی نمودند. نتیجه پژوهش حکایت از عدم وجود رابطه میان کارایی و بازده سهام داشت. همچنین رئیسیان و همکاران )8242( در پژوهشی بهرهوری بیمارستانهای دانشگاهی و غیر دانشگاهی را با استفاده از شاخص مالم کوئیست و تحلیل پوششی دادهها را با یکدیگر مقایسه کردند. که نتیجه پژوهش نشان داد کارایی تکنولوژیک تأثیر بسیار مهمی بر بهرهوری کل عوامل در بیمارستانها دارد. بهره وری کل در بیمارستانهای دانشگاهی بهتر از بیمارستانهای غیر دانشگاهی بود. دعائی و همکاران )8242( با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها و سپس دادههای پنل در دوره زمانی شش ساله اثر تنوع شرکتی بر کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را سنجیدند. نتایج نشاندهنده عدم وجود ارتباط بین تنوع محصول وتنوع بینالمللی با کارایی شرکتها در بورس اوراق بهادار تهران میباشد. اما تنوع شرکتی میتواند اثر مثبت معنیداری بر کارایی داشته است. این نتایج بیانگر این است که برای دستیابی به کارایی باالتر مدیران باید تنوع محصول و تنوع بینالمللی را با هم بکار گیرند تا نتایج مطلوبتری بدست آورند. همچنین دعائی و همکاران )3189( در پژوهشی رابطه بین تنوع محصول )مرتبط و نامرتبط( و تنوع بینالمللی با عملکرد مالی را بر اساس دادههای پنل بر روی 813 شرکت تولیدی پذیرفته شده در بورس مالزی در دوره 9 ساله بدست آوردند. نتایج نشاندهنده این مطلب است که متغیر تنوع محصول نامرتبط معنادار نمیباشد اما تنوع محصول مرتبط و تنوع بینالمللی دارای اثر منفی روی عملکرد مالی شرکتها میباشد. عیسیپور و همکاران )8242( به اندازهگیری و تحلیل بهرهوری شرکتهای تعاونی روستایی شهرستان میانه با رویکرد تحلیل پوششی دادهها و شاخص مالم کوئیست پرداختند. نتیجه آن شد که میانگین بهرهوری شرکت- های تعاونی با فرض بازده ثابت به مقیاس برابر 14799 است. یعنی شرکتها با کاهش 3249 درصدی در استفاده از نهادهها به حداکثر بهرهوری دست مییابند. کاظمی و مشهدی )8242( کارایی شرکت هواپیمایی ماهان را با شرکتهای هواپیمایی عضو انجمن بین المللی حمل و نقل هوایی )یاتا( در منطقه خاور میانه و آفریقا با تکنیک تحلیل پوششی دادهها مقایسه کردند. که نتیجه کسب جایگاه سوم شرکت هواپیمایی ماهان پس از دو شرکت هواپیمایی امارات و اتیوپی بود. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 299 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران دستگیر و همکاران )8242( صورتهای مالی 811 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را با استفاده از مدل تحلیل پوششی دادههای پنجرهای تحلیل کردند که نتیجه نشان داد تنها یک شرکت از میان شرکتهای نمونه در طول زمان کارایی عملکرد خود را به طور صد در صد حفظ کردهاست. فرجینیا و همکاران )8242( در پژوهشی کارایی و رتبه بندی کارگزاران فعال در بورس کاالی ایران را با تکنیک تحلیل پوششی دادهها ارزیابی کردند که نتیجه نشان داد از بین 71 شرکت کارگزاری مورد بررسی تنها 21 کارگزاری کارا بودند. نتایج همچنان نشان داد که کارگزارانی که در رتبهبندی انجام شده توسط سازمان بورس و اوراق بهادار رتبههای برتر را کسب کردهاند بر اساس تکنیک تحلیل پوششی دادهها لزوما کارا عمل نکردهاند. شکیبایی و گلمحمدی شورکی )8242( به بررسی تأثیر پذیرش در بورس اوراق بهادار بر بهرهوری شرکتها پرداختند. این پژوهش که به روش تحلیل پوششی دادهها انجام شد نشان داد بهرهوری شرکتها پس از پذیرش در بورس اوراق بهادار افزایش یافته است. رابطه ساختار سرمایه با کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها توسط عباس زاده و همکاران )8243( بررسی شد. نتیجه پژوهش نشان داد نسبت بدهی با کارایی شرکتها دارای ارتباط معنادار است. کردستانی و امیرتیموری )8243( با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها مدل تخصیص بهینه منابع در بانکها را طراحی نمودند. در این پژوهش فرض شده است که با افزایش مقادیر ورودی خروجیهای هر یک از خطوط تولید در فصل بعدی تولید افزایش بیایند. ابراهیمی و دریابر) 8248 ( مدیریت ریسک اعتباری در نظام بانکی را با استفاده از رویکرد تحلیل پوششی دادهها بررسی کردند. روش کار تعیین 1 متغیر توضیح دهنده شامل متغیرهای مالی و غیر مالی تاثیرگذار بر ریسک اعتباری با استفاده از روش دلفی و تعیین کارایی شرکتها با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها بود. نتایج حاکی از آن بود که مدل شبکه عصبی از دو تکنیک تحلیل پوششی دادهها و رگرسیون لجستیک در برآورد ریسک اعتباری مشتریان حقوقی و رتبهبندی اعتباری از کارایی بیشتری برخوردار است. عباسی و رحیملو )8248( در پژوهشی یافتند شرکتهایی با نسبت کیوتوبین بزرگتر از یک بر سطح سرمایهگذاری تأثیر معنادار و مستقیمی دارد اما در شرکتهایی با نسبت کیوتوبین کوچکتر از یک تأثیرات معناداری بر سطح سرمایهگذاری ندارند. 3- مدل پژوهشی قبل از ارائه مدل تحلیل پوششی دادهها بهتر است تعارفی از مفاهیم پایه آن ارائه شود. کارایی : تابعی است از شاخصهای درونسازمانی که اغلب کمی هستند. 292

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي واحد تصمیمگیرنده: در تحلیل پوششی دادهها یک سازمان تحت مطالعه را یک واحد تصمیمگیرنده میخوانند بهطوریکه شامل مجموعهای از ورودیها فروشگاه مدرسه بیمارستان و... باشد. و خروجیها باشد. در مباحث مدیریتی میتواند بانک شرکت ورودی: عاملی است که با افزایش آن و حفظ تمام عوامل دیگر کارایی کاهشیافته و با کاهش آن و حفظ تمام عوامل دیگر کارایی افزایش مییابد. خروجی: عاملی است که با افزایش آن و حفظ تمام عوامل دیگر کارایی افزایشیافته و با کاهش آن و حفظ تمام عوامل دیگر کارایی کاهش مییابد. ( تحلیل پوششی دادهها تکنیکی بر مبنای برنامهریزی ریاضی جهت محاسبه کارایی نسبی مجموعهای از واحدهای تصمیمگیرنده است. این تکنیک اولین بار در سال 8471 توسط چارنز کوپر و رودز ارائه شد ( Charnes al., 1978.)et پس از آن توسط بسیاری از پژوهشگران رشد و توسعه یافت تا بدان جا که امروزه این روش به یکی از پرطرفدارترین و قویترین روشها در مباحث مربوط به محاسبه عملکرد تبدیلشده است. مجموعهای از n واحد تصمیمگیرنده )DMU( را که در آنها بردار ورودی 1978( مدل زیر برای محاسبهی کارایی نسبی واحد o پیشنهاد دادند: بردار خروجی ) را تولید میکند در نظر میگیریم. چارنز و همکارانش ( al., Charnes et Min n s. t. j x ij x, i 1,..., m j 1 n j 1 y y j rj ro io, r 1,..., s j 0, j 1,..., n. (1) که 8 که به آن فرم پوششی مدل CCR زیرا مدل فوق یک جواب شدنی با و همکاران )8471((. بنابراین مقدار بهینه فرض با ماهیت ورودی گفته میشود و اگر که با و و و همچنین در قیدهای مسئله فوق دیده میشود که مقدار بهینه باشد ثابت میشود )برای هر (دارد)چارنز نشان داده میشود از یک بیشتر نیست. اما با توجه به λ و این یعنی باید از صفر. بیشتر باشد پس 3 در این مدل سعی در پیدا کردن واحد مجازی داریم که هر خروجی را با حداقل ورودی ممکن تولید کند پس هدف کاهش حداکثر سطح ورودی با نسبت است بهطوریکه همان خروجیها بتوانند تولید شوند. 2 دوگان مدل )8( فرم مضربی مدل CCR با ماهیت ورودی گفته میشود که در آن به هر ورودی و خروجی وزنهایی را نسبت داده و بهصورت زیر مینویسیم: سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 291 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران Max E o m i 1 r 1 st.. v i x io 1 u v s s r rj r1 i 1 r i u y u r y m ro v ix ij 0, j 1,..., n, 0, r 1,..., s, (2) 0, i 1,..., m. مجهول هستند و توسط مدل تعیین میشوند. درواقع مدل سعی در و در مدل فوق وزنهای ماکزیمم شود. تخصیص بهترین وزنها بهتمامی ورودیها و خروجیها است بهطوریکه با توجه به قیود بهعبارتدیگر مدل وزنها را طوری انتخاب میکند تا کارایی حداکثر شود. در این مدل کارایی بهصورت زیر تعریف میشود: کارایی CCR در فرم مضربی: و را CCR -کارا گویند هرگاه جواب بهینهی مدل )3( باشد آنگاه اگر ناکارا در غیر این صورت. و وجود داشته باشد که الاقل یک جواب بهینه است. دومین مدل اساسی تحلیل پوششی دادهها توسط بنکر چارنز و کوپر (1984 al., (Banker et با افزودن قید تحدب به مدل )8( بهصورت زیر ارائه شد: Min n st.. j y x j1 n j1 n j1 y j y j j o j 1 (3) j 0, j 1,..., n. o مدل )2( فرم پوششی مدل BCC در ماهیت ورودی است. در این مقاله از مدل )2( برای محاسبهی کارایی واحدها استفاده میشود. در این مدل ورودی و خروجی واحد تصمیمگیرنده j -ام ( ) ( ) شناخته میشوند. این مدل باید و و متغیرهای مثبت و بهعنوان بهعنوان ورودی و خروجی واحد تصمیم p ما- بار اجرا شود تا کارایی همه واحدها مشخص شود. بهطور خالصه تحلیل پوششی دادهها دارای مزیتهای زیر است )2006 al., :)Cooper et روشی ناپارامتریک است که بدون نیاز به فرضهای پارامتریک میتواند تعداد زیادی ورودی و خروجی را برای ارزیابی کارایی واحدهای تصمیمگیرنده )شرکتها( بکار گیرد. 292

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي این روش میتواند مدلی ریاضی برای بهتر شدن واحدهای تصمیمگیری ناکارا برای رسیدن کارایی ارائه دهد. این روش به واحد اندازهگیری متغیرها حساس نیست. قابلیت تعمیمپذیری این روش نسبت به روشهای دیگر بیشتر است. به مرز در ادامه برای تحلیل و مقایسه بیشتر شرکتهای حاضر در بورس اوراق بهادار تهران در سالهای 8219 تا 8241 از اندیس بهرهوری مالم کوئیست استفادهشده است. اولین بار پژوهشگری به نام مالم کوئیست ((1953) )Malmquist اندیسهای کمی را بهصورت نسبتهایی از توابع فاصله بیان کرد. این اندیس بر اساس تابع فاصله زیر تعریف میشود: { ( ) } که در آن x و y نشاندهنده بردارهای ورودی و خروجی E مجموعۀ تکنولوژی و t دوره زمانی که تکنولوژی مورد استفاده قرارگرفته است را نشان میدهد. بهعبارتدیگر اندیس مالم کوئیست کارایی بین دو دورهی زمانی ), ( را با هم مقایسه میکند. کیوز و همکارانش )(1982) al. )Caves et دو اندیس بهرهوری مالم کوئیست را معرفی کردند سپس فار و همکارانش در سال 8443 از میانگین هندسی این دو اندیس استفاده کرده و اندیس بهرهوری مالم کوئیست را در ماهیت ورودی تعریف کردند )(1992) al..)fare et آنها اندیس بهرهوری مالم کوئیست را به دو عامل تجزیه کردند. درواقع آنها بیان کردند که این اندیس برابر است با حاصلضرب این دو عامل. که اولی نمایانگر تغییرات در کارایی نسبی و دومی تغییرات مرز تکنولوژی را در فاصله زمانی t1 و t2 بازتاب میدهد. = = (5) به معنی کاهش کارایی و CU=1 CU نشاندهنده رشد در کارایی نسبی است درحالی که CU FS و FS=1 به ترتیب نشاندهنده هیچ تغییری را در کارایی نشان نمیدهد. بهطور مشابه پیشرفت پسرفت و عدمتغییر در مرز تکنولوژی هستند. شکل )8( این مفاهیم را در حالتی که هر واحد دارای یک ورودی و یک خروجی است و تحت تکنولوژی بازده به مقیاس متغیر نشان میدهد. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 292 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران شکل )1(: مرز كارایی و ناحیۀ امکان تولید تحت تکنولوژی بازده به مقیاس متغیر در دو دوره زمانی t 1 و t. 2 با فرض اینکه توابع تولید در دورههای زمانی t1 را محاسبه کرد. و t2 در دسترس باشند میتوان با استفاده از مدل زیر فواصل باال ( ) 292

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي یا یا در دورهی زمانی ورودیها و خروجیه و که در آن در دورهی زمانی نمایانگر r -امین خروجی نشانگر i -امین ورودی و (2,1=k) را در دورهی (کارایی نسبی ( ) ( تابع هدف مدل (6) هستند. در حالت k=g اندازهه دورههای مختلط { ( ) } محاسبه میکند درحالیکه زمانی (2,1=k) را نشان میدهد. روش تحلیل پوششی دادهها مبتنی بر اندیس بهرهوری مالمکوئیست مقیاس اندازهگیری خوبی برای تغییرات کارایی و بهرهوری در واحدهای تصمیمگیری ارائه نموده است. ما از این روش و اجزای آن برای تجزیهوتحلیل کارایی شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران استفاده و در مورد ریشههای کارایی و بهرهوری آنها بیشتر بحث میکنیم. 4- روششناسی پژوهش این پژوهش روی 21 شرکت تولیدی پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی 8219 لغایت 8241 صورت گرفته است )221 سال-شرکت(. شرکتهایی که دادههای مورد نیاز پژوهش در دوره مورد نظر را ارائه داده بودند بهعنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. پژوهشگران تمایل داشتند تعداد نمونه و یا تعداد سال را بیشتر در نظر بگیرند تا 9 به نتایج مورد اعتمادتر و قابل تعمیمتری برسند اما به دلیل وجود محدودیت اطالعات بهینهترین حالت بررسی 21 شرکت در دوره 2 ساله بوده است. روش پژوهش به این صورت بوده است که ابتدا کارایی شرکتها بر اساس مدل تحلیل پوششی دادهها )روش BCC پوششی محور( با استفاده از نرمافزار Matlab-2013 محاسبه گردید. در این پژوهش از 9 متغیر ورودی و 9 متغیر خروجی استفادهشده است. دو متغیر تنوع محصول و تنوع بینالمللی به دلیل ارزیابی کارایی شرکتها بر اساس راهبرد تنوع مدنظر است و بقیه متغیرها با توجه به نگاه جامع به متغیرهای اصلی ارزیابی عملکرد شرکت- ها انتخابشده است. جدول 8 روش محاسبه متغیرها و جایگاه آن را در مدل ارائه داده است. 5 بعد از مشخص شدن عدد کارایی هر شرکت در هر سال ابتدا به محاسبه متغیر کمبود یا اضافی میپردازیم سپس بر اساس آن پیشنهاد بهبود متغیرها برای رسیدن به مرز کارایی را ارائه میدهیم. درنهایت با استفاده از شاخص مالم کوئیست به تحلیل و مقایسۀ واحدها پرداخته و عوامل بهرهوری یا عدم بهرهوری واحدها را با جزئیات بیشتر بررسی میکنیم. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 292 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران جدول 1- متغیرهای مدل تحلیل پوششی دادهها نام متغیر نماد متغیر روش محاسبه تنوع محصول TPD ورودی بر اساس فرمول آنتروپی که سهم فروش بخش i ام از فروش کل است تنوع بینالمللی ID ورودی نسبت فروش خارجی به فروش کل نسبت بدهی TD ورودی دارایی / )حقوق صاحبان سهام -بدهی( لگاریتم دارایی LTS ورودی لگاریتم کل داراییها بازده دارایی ROA خروجی دارایی/سود خالص ROE بازده حقوق صاحبان سهام خروجی حقوق صاحبان سهام/سود خالص حاشیه سود PM خروجی فروش/سود خالص سود هر سهم EPS خروجی تعداد سهام منتشره/سود خالص کیو توبین TQ خروجی ارزش دفتری داراییها/)ارزش بازار سهام+ ارزش دفتری بدهی( 5- یافتههای پژوهش 1-5- آمار توصیفی ابتدا آمار توصیفی متغیرهای مورد استفاده در مدل تحلیل پوششی دادهها در جدول 3 ارائه دادهشده است. میانگین میانه حداکثر و حداقل برای هر یک از متغیرها محاسبهشده است. جدول 2- آمار توصیفی E TPD ID SIZE TD ROA ROE PM TQ EPS میانگین -3891-1.64-221.41-174.83-71.79 0.63 0.86 1.09 0.02 5.71 میانه 0.86 1.07 0 5.68 0.64 63.09 212.21 95.5 15.73 9204 حداکثر 1 4.35 1 8.03 2.73 12.4 32.8 17.6 2.3 891.4 حداقل 0.56 0 0 3.87 0.1 11.9 34.355 15.865 1.9 656 مشاهدات 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 در نمودار 8 تعداد کل شرکتهای کارا که بر اساس مدل تحلیل پوششی دادهها محاسبهشدهاند آورده شده است. همانطور که دیده میشود در سال 8219 دارد. کمترین و در سال 8214 بیشترین تعداد شرکتهای کارا وجود 222

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي 20 15 10 5 0 1385 1386 1387 1388 1389 1390 نمودار 1 - تعداد كل شركتهای كارا در هرسال 2-5- تحلیل متغیرهای كمبود یا اضافی و تعیین استراتژی بهبود پس از ارزیابی واحدها و محاسبه کارایی نسبی آنها میتوان با بررسی و ارزیابی متغیرهای کمبود یا اضافی در مدل برنامهریزی خطی استراتژی بهبود را برای واحدهای ناکارا با توجه به واحدهای کارا تعیین کرد ( Cooper al., 2006.)et بطوریکه اگر قادر باشیم مقادیر ورودی و خروجی را بر این اساس تغییر دهیم واحدهای ناکارا به مرز کارایی خواهند رسید. نحوه محاسبه ورودی و خروجی پیشنهادی برای هر واحد ناکارا برای مدل تحلیل پوششی دادهها )روش BCC پوششی محور( بهصورت زیر است: متغیر ورودی جدید= )مقداری کارایی*ورودی قدیم(- مقدار متغیر کمبود یا اضافی متناظر این ورودی متغیر خروجی جدید= خروجی قدیم + مقدار متغیر کمبود یا اضافی متناظر این خروجی بهعنوانمثال پیشنهاد زیر برای تغییر در مقادیر ورودی و خروجی شرکت شماره 7 در سال 8241 میباشد تا به مرز کارایی برسد: متغیر ورودی جدید اول= 8417 - = )1497*3493(- 142 متغیر ورودی جدید دوم= 1= )1497*1(- 1 متغیر ورودی جدید سوم =1471= )1497*1417(- 8431 متغیر ورودی جدید چهارم= 943-= )1497*1412(- 142 81433 =متغیر خروجی جدید= + 2422 2412 32474 =متغیر خروجی جدید= 1 + 32474 9427 =متغیر خروجی جدید= + 2484 8491 2429 =متغیر خروجی جدید= + 348 8499 2411 =متغیر خروجی جدید= + 211 1 سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 225 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران این بدان معناست که با افزایش یا کاهش متغیرها به میزان مشخصشده در باال و ثابت باقی ماندن مقادیر سایر متغیرها شرکت شماره 7 به مرز کارایی خواهد رسید. توجه داشته باشید که با ایجاد تغییر در مقادیر سایر متغیر ها ممکن است مقادیر کارایی نیز تغییر کنند. 3-5- تحلیل بهرهوری شركتها و یافتن ریشههای آن در این بخش برای تحلیل و مقایسه بیشتر از اندیس بهرهوری مالمکوئیست برای اندازهگیری تغییرات بهره- وری شرکتهای حاضر در بورس اوراق بهادار تهران استفاده میکنیم. با استفاده از مدل )2( میتوان اندیس بهرهوری مالمکوئیست را برای کلیه شرکتهای حاضر در بورس در هر دوره زمانی محاسبه کرد. همچنین با تجزیه این اندیس و استفاده از رابطه )9( میتوان تغییرات کارایی و تغییرات مرز تکنولوژیکی شرکتها را به دست آورد. با توجه به تعداد زیاد شرکتهای مورد بررسی در این تحقیق که درج آن نیازمند درج جدولهایی با تعداد زیادی سطر و ستون است ما ده شرکت را به صورت تصادفی انتخاب نموده و تجزیه و تحلیل را بر روی آنها انجام میدهیم. توجه کنید که کلیه محاسبات برای همۀ شرکتها انجام شده است و اعداد موجود در جدول )2( از جدول اصلی جایگذاری شده است و تحلیل مشابهی را می توان برای سایر واحدها انجام داد. جدول )2( مقادیر کارایی و تغییرات کارایی را برای ده واحد انتخابی تحت بازده به مقیاس متغیر نشان میدهد. ستونهای 3 تا 7 کارایی تکنیکی واحدهای منتخب را نشان میدهد. تغییرات کارایی تکنیکی در ستونهای 1 تا 83 نشان داده شده و تغییرات کارایی کلی در بازه زمانی 19 تا 41 در ستون آخر آورده شده است. همان طور که در جدول دیده میشود واحدهای 91 31 و 21 در کلیه دورههای زمانی کارا هستند و در نتیجه هیچ تغییری برای کارایی تکنیکی برای این واحدها ثبت نشده است. واحدهای 21 7 و 93 در تمامی سال ها ناکارا هستند اما تغییرات کارایی برای این واحدها در سالهای مختلف متفاوت است. توجه کنید که عدد تغییرات کارایی بزرگتر از 8 بهمنزله جهش مثبت عملکرد این واحد نسبت به دوره ی زمانی قبل در مقایسه با سایر واحدها است و نشاندهنده بهبود در واحدهای ناکارا نسبت به دوره زمانی قبل است. عدد 8 در ستون تغییرات کارایی نشان دهنده ی عدم تغییر در کارایی آن واحد نسبت به دوره ی زمانی یا سال قبل است. برای واحدهای ناکارا عدد کوچکتر از 8 نشاندهنده پسرفت در کارایی و عدد بزرگتر از 8 نشاندهنده پیشرفت در کارایی است. به عنوان مثال واحد 7 را در نظر بگیرید تغییرات کارایی بین سالهای 19 و 12 بزرگتر از 8 است که این پیشرفت کارایی در افزایش عدد کارایی از 149122 در سال 19 به عدد 14212973 در سال 12 را توجیه میکند. و یا واحد 27 را در نظر بگیرید کارایی این واحد در سال 11 برابر 1423813 است در حالیکه در سال بعد )14( این واحد کارا شده است و عدد کارایی آن برابر 8 است. حال اگر به ستون تغییرات این واحد ما بین سال های 11 و )14/11( 14 در جدول )2( توجه کنید تغییرات ما بین این دو سال بزرگتر از 8 و برابر 8428139 ثبت شده است. که نشان دهنده ی میزان پیشرفت کارایی این واحد در این دوره ی زمانی است. برای همین واحد )27( در سال 41 میزان کارایی برابر 14231188 ثبت شده است و این به معنای پسرفت در کارایی نسبت به سال قبل است. با نگاهی به ستون تغییرات کارایی این واحد ما بین سال های 14 و )41/14( 41 عدد 142311 این 222

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي پسرفت و حدود آن را برای خواننده آشکار خواهد نمود. واحد 89 بهجز سالهای 11 و 41 در سایر سالها کارا شده است. واحد 21 تنها در سال 17 و واحد 97 تنها در سال 19 ناکارا شدهاند در مقابل واحد 27 تنها در سال 19 ناکارا بوده است. عدد کارایی برای واحد 3 تنها در سالهای 17 19 و 41 کمتر از 8 را نشان میدهد. ردیف آخر جدول نیز میانگین کارایی و تغییرات کارایی کل 21 شرکت را نشان میدهد. تغییرات کارایی بهجز بین سالهای 11-17 و 41-14 در بین دیگر سالها بهطور میانگین مثبت بوده است. جدول 3- كارایی تکنیکی و تغییرات كارایی تکنیکی تحت تکنولوژی بازده به مقیاس متغیر بین واحد مورد كارایی تحت بازده به مقیاس متغیر بین سالهای 55 تا 09 ارزیابی سالهای 55 تا 09 )DMU( تغییرات كارایی تکنیکی 09/55 09/ 50 50/ 55 55/ 58 58/ 58 58/ 55 09 50 55 58 58 55 1 0.878 1 1.18642 0.84287 1.196422 0.878285 1 1 0.84287 1 0.8358 2 0.97275213 0.9387 1.0654 0.96936 0.969991 1.034395 0.57033 0.607551 0.570247 0.588272 0.606472 0.5863 8 0.97279814 0.972798 1.0712 0.9335 1 1 0.972798 1 0.933515 1 1 1 14 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 29 0.89639985 0.94757 1.00481 0.9346 1.106054 0.910753 0.784645 0.828058 0.82409 0.881757 0.797209 0.8753 39 0.98337818 0.6288 1.61025 0.9258 1.028188 1.020273 0.628811 1 0.62102 0.670792 0.652402 0.6394 38 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 59 1.0151224 1.0022 1.011001 0.976 1.086008 0.944943 0.843686 0.841809 0.832649 0.852906 0.7854 0.8311 52 1.19052957 1 1 1 1 1.19053 1 1 1 1 1 0.83996 58 1 1 1 1.28679 0.777127 1 1 1 1 0.777127 1 1 89 میانگین 1.02396443 0.9722 1.022937 0.97964 1.003557 1.0181778 0.86688 0.891667 0.87167 0.88978 0.8866 0.87 جدول )9( تغییرات مرز تکنولوژی را بین دو سال متوالی در ستونهای دوم تا پنجم نشان میدهد. ستون ششم نشاندهنده تغییرات کلی مرز تکنولوژی مابین سالهای 19 تا 41 و ستونهای هفتم تا دوازدهم مربوط به اندیس مالمکوئیست در طی دورههای مورد نظر است. همانند تغییرات کارایی در این جدول هم عدد 8 نشان دهنده ی عدم تغییر عدد بزرگتر از 8 نشان دهنده ی رشد مثبت و نیز عدد کمتر از 8 نیز رشد منفی را منعکس می کند. با نگاهی به جدول به سادگی میتوان مشاهده کرد که به طور میانگین تغییرات مرز تکنولوژی بین سالهای 19 تا 12 با پیشرفت فوق العاده 9873 درصدی مواجه شده است درحالیکه در سال بعد افت %4147 برای آن ثبت شده است. در ادامه میانگین تغییرات مرز تکنولوژی برای شرکتهای حاضر در بورس تهران بین سالهای 11-17 جهش 3749 درصدی را ثبت کرده است اما در بازههای زمانی 14-11 و 41-14 به طور میانگین به ترتیب افت %4943 و %4842 در مرز تکنولوژی ثبت شده است اما به لطف پیشرفت چشمگیر در دوره اول سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 229 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران تغییرات مرز تکنولوژی در دوره شش ساله 41-19 به طور متوسط با پیشرفتی معادل 2249 درصد همراه بوده است. همانطور که در جدول )9( آمده است از 19 تا 12 به جز واحدهای 7 و 27 سایر واحدها با پیشرفت مرز تکنولوژی همراه بودهاند که بیشتر سهم را در این بین واحد 89 بر عهده داشته است. در سال بعد هم به جز افت کوچکی در واحد 3 و 21 سایر واحدها با بهبود در مرز تکنولوژی روبرو بودهاند. در دوره 11-17 تنها واحدهای 27 21 89 و 97 پیشرفت داشتهاند درحالیکه تنها واحدهای 21 7 و 27 بین سالهای 14-11 با پسرفت مواجه بودهاند. این امر برای دوره زمانی آخر )41-14( برای کلیه واحدهای انتخابی به جز واحد 97 با تغییر مثبت در مرز تکنولوژی همراه بوده است. باوجود همه افتوخیزها در مرز تکنولوژی اگر این تغییرات را در کل دوره ششساله )41-19( بررسی کنیم بهروشنی دیده میشود که تغییرات مرز تکنولوژی برای همه واحدها با تغییر مثبت در طول دوره همراه بوده است. این امر نشان دهنده ی این است که تمامی این واحد ها در این دوره ی 2 ساله به طور مثبت تکنولوژی خود را ارتقا داده اند که این موضوع منجر به بهبود در عملکرد کلی آنها شده است. درنهایت به بررسی اندازه اندیس بهرهوری مالمکوئیست که در ستونهای هشتم تا سیزدهم جدول ثبتشدهاست میپردازیم. چون اندازه اندیس بهرهوری مالمکوئیست حاصل حاصلضرب تغییرات کارایی تکنیکی و تغییرات مرز تکنولوژی است در هنگام تحلیل اندازۀ این اندیس نیازمند رجوع به اندازههای این دو شاخص بهعنوان ریشههای بهرهوری خواهیم بود. بر اساس این سه ضریب مشاهده میشود که جهش مثبت فوقالعاده مرز تکنولوژی که در باال به آن اشاره شد راهی جز پیشرفت برای میانگین اندازه اندیس مالمکوئیست بین سالهای 12-19 باقی نمیگذارد عالوه بر این افزایش در تغییرات کارایی تکنیکی در این دوره منجر به ثبت %9321 رشد مثبت در اندازه اندیس مالمکوئیست شده است. به عبارت دیگر داده های جدول در این دوره گویای این مطلب هستند که بطور میانگین بهره وری شرکت ها در این سال رشد مثبت فوق العاده ای داشته است )اندازه ی اندیس بهره وری مالم کوئیست بزرگتر از 8 است) 93421 (( که دلیل اصلی آن رشد چشمگیر در مرز تکنولوژی) 8>>93473 ( است. البته رشد مثبت در کارایی )8411<8( هم نقش کوچکی در این مورد داشته است. همچنین کاهش 1147 درصدی در اندازه اندیس بهرهوری مالمکوئیست به سبب تغییر منفی در مرز تکنولوژی بوده است )8<1482( و بهبود جزئی کارایی )8>84112( هم نتوانسته مانع این کاهش در بین سالهای 12 تا 17 شود. بلعکس در دورۀ 11-17 افزایش بهرهوری به دلیل افزایش 3749 درصدی در مرز تکنولوژی بوده است و کاهش 3 درصدی کارایی نیز تنها کمی از این رشد کاسته است. در دو دوره زمانی آخر کاهش اندیس بهرهوری عمدتا بهواسطه رشد منفی در مرز تکنولوژی بوده است و تنها در دورهی آخر کاهش کارایی هم در این رشد منفی مؤثر بوده است. بهطور مشابه میتوان تحلیلی برای یافتن ریشههای بهرهوری یا عدم آن در سایر واحدها انجام داد. 222

واحد مورد ارزیا یب )DMU( 85/86 86/87 87/88 88/89 89/90 85/90 85/86 86/87 87/88 88/89 89/90 85/90 جدول 4- تغییرات مرز تکنولوژی و اندازه اندیس بهرهوری مالمکوئیست بین سالهای 55 تا 09 2 2.563233 0.907067 0.991479 1.146446 1.079303 4 2.81265 2.563233 0.907067 0.991479 1.146446 1.079303 4 2.81265 8 0.99555 1.084553 0.993579 0.976685 1.053314 6 1.080271 1.029792 1.052006 0.963136 1.040577 0.988784 1.050836 14 20.23548 2.07193 1.292175 1.001023 1.033487 5 1.379474 20.23548 2.07193 1.206265 1.072316 1.005375 1.34195 29 1.027404 1.798577 0.494296 1.980716 1.292734 1 2.161227 1.027404 1.798577 0.494296 1.980716 1.292734 1 2.161227 39 1.096338 0.980707 1.021377 0.998911 1.042041 2 1.131068 0.998493 1.084715 0.954579 1.00372 0.98741 1.013889 38 0.96272 1.019679 1.05612 0.000615 4.106934 4 1.062267 0.982237 1.048421 0.977758 0.000991 2.582484 1.04461 59 9.555543 2.349697 0.736336 7.783749 1.819174 6 3.546184 9.555543 2.349697 0.736336 7.783749 1.819174 6 3.546184 52 1.024231 1.006736 0.980757 1.014879 1.015399 5 1.047347 0.967841 1.093324 0.957463 1.026044 1.017664 1.063186 58 1.122812 1.177069 2.918599 31.44498 0.893574 2 2.077783 1.336741 1.177069 2.918599 31.44498 0.893574 2.473662 89 1.758189 1.174292 0.538951 1.421501 1.744135 8 2.423159 1.758189 0.912575 0.693517 1.421501 1.744136 2.423159 میانگین 52.72548 0.012935 1.273764 0.057629 0.087039 3 1.333621 53.68392 0.012981 1.24784 0.058951 0.08462 1.365581 کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي تغییرات مرز تکنولوژی اندیس بهرهوری مالمکوئیست سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 221 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران 8- نتیجهگیری و بحث در این پژوهش استراتژی تنوع در 21 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی 8219 لغایت 8241 بررسیشده است بطوریکه کارایی این شرکتها با استفاده از مدل تحلیل پوششی دادهها محاسبه شده است بهگونهای که هر دو نوع تنوعسازی یعنی تنوع محصول و تنوع بینالمللی بهعنوان متغیرهای ورودی بهطور مستقیم در محاسبه کارایی شرکتها در نظر گرفته شده است. شرکتهای کارا و ناکارا در استفاده از استراتژی تنوعسازی در هرسال مشخص و رابطۀ پیشنهادی برای بهبود کارایی شرکتهای ناکارا ارائه شده است. توجه شود که این اعداد پیشنهادی صرفا با توجه به اعداد و ارقام و مقایسه بین شرکتهای موجود در هر سال بدست آمده است و ممکن است در برخی موارد امکان دستیابی به این اعداد با توجه به امکانات و تکنولوژی موجود در آن واحد خاص مقدور نباشد. عالوه بر این خاطر نشان میگردد که رتبهبندی شرکتهای کارا در این تحقیق مدنظر نبوده است اما در صورت نیاز به رتبهبندی شرکتهای ناکارا این کار بهسادگی و با استفاده از یکی از روشهای رتبهبندی تحلیل پوششی دادهها قابلدستیابی است. در ادامه برای تحلیل و مقایسه بیشتر شاخص بهرهوری مالم کوئیست برای اندازهگیری تغییرات عملکرد شرکتهای مذکور در سالهای 19 تا 41 معرفی و با تفکیک آن به دو ضریب تغییرات کارایی و تغییرات مرز تکنولوژی به بررسی ریشهها و عوامل عدم بهرهوری در شرکتهای موجود پرداخته شد. این تحلیل ازاینجهت اهمیت دارد که برای ریشهیابی کارایی و عدم کارایی تقسیم کارایی به عوامل مؤثر در شکلگیری آن برای تحقیق و تفحص بیشتر در عوامل نهفته در پس عدد کارایی ضروری است و با استفاده از آن ریشههای عدم کارایی واحدهای ناکارا و همچنین عوامل مؤثر در کارایی واحدهای کارا بهخوبی قابلشناسایی و رسیدگی هستند و مشخص شدن نقاط ضعف و قوت هر واحد میتواند در سیاستگذاریها و برنامهریزیهای آینده این واحدها کمک شایان توجهی به مدیریت برای تنظیم اهداف خود برساند. این در حالی است که عدد کارایی صرفا عملکرد شرکت را در مقایسه با رقبای خود مشخص میکند اما با تجزیه این عدد به عوامل مؤثر در شکلگیری آن اطالعات بسیار مفیدی در اختیار مدیریت قرار خواهد گرفت. در این پژوهش با تفکیک اندیس بهره وری به دو شاخص تغییرات مرز تکنولوژی و تغییرات کارایی به عنوان دو شاخص مؤثر در بهرهوری تاثیرات این دو شاخص در عدم بهره وری و یا پیشرفت در بهروری واحدها در بازه زمانی سال های 19 تا 41 مورد بررسی قرار گرفته است. پیشنهاد میشود در تحقیقات آینده از روشهای دیگری برای محاسبه کارایی مانند مرز تصادفی )SFA( مرز انبوه )TFA( و مشابه آن استفاده شود و نتایج با این پژوهش مقایسه شود. همچنین میتوان از روشهای هوش مصنوعی در جهت شناخت تغییرات مثبت و منفی متغیرهای اصلی پژوهش در بهبود کارایی استفاده کرد. 222

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي فهرست منابع ابراهیمی مرضیه دریابر عبداله )8248( "مدیریت ریسک اعتباری در نظام بانکی- رویکرد تحلیل پوششی داده ها و رگرسیون لجستیک و شبکه عصبی" فصلنامه دانش سرمایهگذاری سال اول شماره دوم. اسالمی بیدگلی غالمرضا و کاشانیپور محمد )8212( "مقایسه و ارزیابی روشهای سنجش کارایی شعب بانک و ارائه الگوی مناسب" بررسیهای حسابداری و حسابرسی ش 21 ص ص 2-37. جهانشاد آزیتا پورزمانی زهرا اژدری فاطمه )8211( "بررسی کارایی شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از روش تحلیل پوششی دادهها و ارتباط آن با بازده سهام" پژوهشنامه حسابداری مالی و حسابرسی صص 814-831 خواجوی شکراله سلیمی فرد علیرضا ربیعه مسعود )8219( "کاربرد تحلیل پوششی دادهها در تعیین پرتفویی از کاراترین شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران" مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز دوره 33 ش 3. خواجوی شکراله غیوری مقدم علی غفاری محمدجواد )8214( " تکنیک تحلیل پوششی دادهها مکملی برای تحلیل سنتی نسبتهای مالی" بررسیهای حسابداری و حسابرسی دوره 87 ش 21 صص.98-92 دستگیر محسن مومنی منصور ساعتی مهتدی منصور علی نژاد مهدی )8243( "تحلیل صورتهای مالی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از مدل تحلیل پوششی دادههای پنجرهای" تحقیقات حسابداری و حسابرسی ش 39. دعائی میثم زمانی سبزی مهدی صالحی حمیدرضا )8242( "اثر تنوع شرکتی بر کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران" فصلنامه بورس اوراق بهادار ش 39 سال هفتم. رئیسیان شاهرخ اسالمیان مریم لطفی فرهاد یوسف زاده حسن مرادی نریمان کلهر روح اله )8242( "مقایسه بهرهوری بیمارستانهای دانشگاهی و غیردانشگاهی اهواز: با استفاده از شاخص مالمکوئیست و تحلیل پوششی دادهها" مجله پزشکی جندیشاپور دوره 82 شماره 2. ستایش محمدحسین غیوری مقدم علی )8211( " تعیین ساختار بهینه سرمایه در سطح صنایع با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها" پژوهشهای حسابداری مالی سال اول شماره 8 و 3 صص -93 22 شکیبایی علیرضا گلمحمدی مجتبی )8242( "تاثیر پذیرش شرکتها در بورس اوراق بهادار بر بهرهوری رویکرد تحلیل پوششی دادهها" فصلنامه پژوهشها و سیاستهای اقتصادی سال بیست و دوم شماره 71. عباسزاده محمدرضا کاظمی مصطفی کاردان بهزاد حقیقی طلب بهاره )8243( "بررسی رابطه ساختار سرمایه و کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادهها" فصلنامه بورس اوراق بهادار ش 39. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 222 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران عباسی ابراهیم ابراهیمزاده رحیملو بهروز )8248( "بررسی تاثیر نسبت q توبین و نرخ رشد درآمد بر سطح سرمایهگذاری در شرکتهای بورس اوراق بهادار تهران" فصلنامه دانش سرمایهگذاری سال اول شماره اول. عیسیپور سید سینا کیانی راد علی انویه تکیه لورنس )8243( "اندازهگیری و تحلیل بهرهوری شرکتهای تعاونی روستایی شهرستان میانه با رویکرد تحلیل پوششی دادهها" تعاون و کشاورزی شماره 4. فرجینیا ابولقاسم میرزایی منوچهر معصومی خانقاه قادر )8242( "ارزیابی کارایی و رتبهبندی کارگزاران فعال در بورس کاالی ایران" فصلنامه بورس اوراق بهادار شماره 37. ش 1. کاظمی مصطفی باقریه مشهدی امیرحسین )8242( "ارزیابی کارایی شرکت هواپیمایی ماهان در مقایسه با شرکتهای هواپیمایی عضو یاتا در منطقه خاورمیانه و آفریقا" مجله اقتصاد و توسعه منطقهای. سال 38 کردرستمی سهراب امیرتیموری علیرضا معصومزاده عاطفه )8243( "طراحی مدل تخصیص بهینه منابع در بانکها با استفاده از مدلهای سیستمهای تولیدی با خطوط تولید موازی" فصلنامه دانش سرمایهگذاری سال دوم شماره پنجم. محمدی علی )8212( "کاربرد تکنیکهای برنامهریزی ریاضی شرکتهای داروسازی" مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز برای تجزیهوتحلیل دوره 32 ش 8. صورتهای مالی نفیسی سودابه و هادی وینچه عبداهلل )8241( "اندازهگیری کارایی با استفاده از مدل بندی فاکتورهای نامطلوب در تحلیل پوششی دادهها" سومین همایش ملی تحلیل پوششی دادهها دانشگاه آزاد اسالمی واحد فیروزکوه. Ahmad, A. C., Ishak, Z. & Manaf, N. A. A. (2003). "Corporate governance, ownership structure and corporate diversification: Evidence from the Malaysian listed companies". Asian Academy of Management Journal, 8, 67-89. Ansoff, H. I. (1957). "Strategies for diversification". Harvard business review, 35, 113-124. Banker, R. D., Charnes, A. & Cooper, W. W. (1984). "Some models for estimating technical and scale inefficiencies in data envelopment analysis". Management science, 1078-1092. Bobillo, A. M., López-Iturriaga, F. & Tejerina-Gaite, F. (2010). "Firm performance and international diversification: The internal and external competitive advantages". International Business Review, 19, 607-618. Capar, N. & Kotabe, M. (2003). "The relationship between international diversification and performance in service firms". Journal of International Business Studies, 34, 345-355. Caves, D. W., Christensen, L. R. & Diewert, W. E. (1982). The economic theory of index numbers and the measurement of input, output, and productivity. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 1393-1414. Cernas Ortiz, D. A. (2011). Examining Curvilinearity and Moderation in the Relationship between the Degree of Relatedness of Individual Diversification Actions and Firm Performance. Doctor of Philosophy (Management), UNIVERSITY OF NORTH TEXAS. Chakrabarti, A., Singh, K. & Mahmood, I. (2007). "Diversification and performance: evidence from East Asian firms". Strategic Management Journal, 28, 101-120. 222

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي Chalos, P. & Cherian, J. (1995). "An application of data envelopment analysis to public sector performance measurement and accountability". Journal of Accounting and Public Policy, 14, 143-160. Chen, C. J. & Yu, C. M. J. (2011). "Managerial ownership, diversification, and firm performance: Evidence from an emerging market". International Business Review. Chen, C. M. & Chang, K. L. (2011). "Diversification strategy and financial performance in the Taiwanese hotel industry". International Journal of Hospitality Management. Claessens, S., Djankov, S., Fan, J. P. H. & Lang, L. H. P. (2003). "When does corporate diversification matter to productivity and performance? Evidence from East Asia". Pacific-Basin Finance Journal, 11, 365-392. Cooper, W. W., Seiford, L. M. & Tone, K. (2006). Introduction to data envelopment analysis and its uses: with DEA-solver software and references, Springer Verlag. Cooper, W. W., Seiford, L. M. & Zhu, J. (2011). "Data Envelopment Analysis: History, Models, and Interpretations". Handbook on data envelopment analysis, 1-39. Daud, W., Salamudin, N. & Ahmad, I. (2009). "Corporate diversification and performance". IBEJ, 2, 01-18. Denis, D. J., Denis, D. K. & Sarin, A. (1997). "Agency problems, equity ownership, and corporate diversification". Journal of finance, 135-160. Doaei, M., Anuar, M. B. A. & Hamid, N. I. N. A. (2012). "Corporate Diversification and Financial Performance: A Review of Literature". Asian Journal of Finance & Accounting, 4, 56-74. Doaei, M., Anuar, M. B. A. and Z. Ismail, (2014). Diversification and Financial Performance in Bursa Malaysia, International Journal of Management Business Research, 4 (4), 309-317. Duzakin, E. & Duzakin, H. (2007). "Measuring the performance of manufacturing firms with super slacks based model of data envelopment analysis: An application of 500 major industrial enterprises in Turkey". European Journal of Operational Research, 182, 1412-1432. Edwards, C. D. (1955). Conglomerate bigness as a source of power. Princeton University Press. Fan, J. P. H., Huang, J., Oberholzer-Gee, F., Smith, T. D. & Zhao, M. (2008). "Diversification of Chinese companies: an international comparison". Chinese Management Studies, 2, 6-13. Fare, R., Grosskopf, S. & Lovell, C. K. (1994). Production frontiers, Cambridge University Press. Färe, R., Grosskopf, S., Lindgren, B. & Roos, P. (1992). Productivity changes in Swedish pharamacies 1980 1989: A non-parametric Malmquist approach. Journal of Productivity Analysis, 3, 85-101. Feroz, E., Kim, S. & Raab, R. (2003). "Financial statement analysis: A data envelopment analysis approach". Journal of the Operational Research Society, 54, 48-58. Hitt, M. A., Ireland, R. D. & Hoskisson, R. E. (2007). Strategic management: Competitiveness and globalization, South-Western Pub. Hooy, C. W., Khim, H. G. & Masron, T. A. (2009). "Financial Efficiency of SMEs in the Northern Corridor Economic Region: a DEA Analaysis". Capital Markets Review, 17, 1-9. Jacquemin, A. P. & Berry, C. H. (1979). "Entropy measure of diversification and corporate growth". The Journal of Industrial Economics, 27, 359-369. Jensen, M. C. & Meckling, W. H. (1976). "Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs and ownership structure". Journal of Financial Economics, 3, 305-360. Jensen, M. C. (1986). "Agency costs of free cash flow, corporate finance, and takeovers". The American Economic Review, 323-329. Kahloul, I. & Hallara, S. (2010). "The Impact of Diversification on Firm Performance and Risk: An Empirical Evidence". International Research Journal of Finance and Economics, 35. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 222 5921

فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايهگذاري - انجمن مهندسي مالي ايران Lins, K. & Servaes, H. (2002). "Is corporate diversification beneficial in emerging markets?". Financial Management, 31, 5-31. Malhotra, D. K. & Malhotra, R. (2008). "Analyzing Financial Statements Using Data Envelopment Analysis". Commercial Lending Review, 23, 25-61. Malmquist, S. (1953). Index numbers and indifference surfaces. Trabajos de Estadística y de Investigación Operativa, 4, 209-242. Margaritis, D. & Psillaki, M. (2010). "Capital structure, equity ownership and firm performance". Journal of Banking & Finance, 34, 621-632. Mat nor, F., Said, R. M. & Hisham, M. (2006). "Financial performance and efficiency changes of Malaysian banking institutes in mergers and acquisitions". Banks and Bank Systems International Research Journal, 1, 102-109. Montgomery, C. (1994). "Corporate diversification". The Journal of Economic Perspectives, 8, 163-178. Muñoz-Bullón, F. & Sanchez-Bueno, M. J. (2011). "Is there new evidence to show that product and international diversification influence SMEs' performance?". EuroMed Journal of Business, 6, 63-76. Oyewobi, L. O., Windapo, A. O. & Cattell, K. (2013). "Impact of business diversification on south African construction companies' corporate performance". Journal of Financial Management of Property and Construction, 18, 6-6. Patrick, O. O. (2012). "Product Diversification and Performance of Manufacturing Firms in Nigeria". European Journal of Business and Management, 4, 226-233. Penrose, E. G. (1959). The theory of the growth of the firm, New York, John Wiley. Qian, G., Li, L., Li, J. & Qian, Z. (2008). "Regional diversification and firm performance". Journal of International Business Studies, 39, 197-214. Rumelt, R. P. (1982). "Diversification strategy and profitability". Strategic Management Journal, 3, 359-369. Sufian, F. & Habibollah, M. S. (2009). "Assessing the impact of mergers and acquisitions on bank cost efficiecny". Capital Markets Review, 17, 21-42. Tahir, I. M., Bakar, N. M. A. & Haron, S. (2009). "Evaluating efficiency of Malaysian banks using data envelopment analysis". International Journal of Business and Management, 4, 96-106. Teece, D. J. (1980). "Economies of scope and the scope of the enterprise". Journal of Economic Behavior & Organization, 1, 223-247. Thore, S., Kozmetsky, G. & Phillips, F. (1994). "DEA of financial statements data: the US computer industry". Journal of Productivity Analysis, 5, 229-248. Tongli, L., Ping, E. J. & Chiu, W. K. C. (2005). "International diversification and performance: evidence from Singapore". Asia Pacific Journal of Management, 22, 65-88. Worthington, A. C. (1998). "The application of mathematical programming techniques to financial statement analysis: Australian gold production and exploration". Australian Journal of Management, 23, 97-113 212

کارايي و اثربخشي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس... / میثم دعايي بابوشکا شاوزيپور و مهدي زماني سبزي یادداشتها 1 Envelopment form 2 Virtual unit 3 Multiplier form 5 Slack variables 4 یکی از عمده محدودیتهای موجود عدم افشای میزان درآمد شرکت به ازای هر بخش تولیدی بوده است. سال پنجم/ شماره هجدهام/ تابستان 215 5921